Charles Darwin’in, yeryüzündeki canlı türlerinin zaman içinde doğal seleksiyon adını verdiği bir süreç sonucu değişime uğradığını ortaya koyan evrim teorisi, insanlığın canlılar alemine bakışını tamamen değiştirerek, çağdaş bilime damgasını vuran köşe taşlarından biri olmuştur.
1859 tarihli Türlerin Kökeni adlı kitabında Darwin, evrimi türlerin özelliklerinin nesilden nesile aktarımında meydana gelen kalıtımsal farklılaşma olarak tanımlar ve böylece ortak bir türden nasıl farklı türlerin ortaya çıktığının izini sürer.
Fakat biraz dikkatli bir tarih incelemesi, evrim teorisinin kendisinin de tarihsel kökenleri olduğunu ortaya koyuyor. İşte bu kökenleri İslam dünyasında buluyoruz.
El Cahiz ve Hayvanlar Kitabı
Charles Darwin’den yaklaşık 1000 yıl önce, bugünkü Irak’ın Basra bölgesinde yaşayan ve El Cahiz adıyla bilinen Müslüman bir filozof, Kitab-ül Hayvan adlı kitabında hayvan türlerinin doğal seleksiyon adını verdiği bir süreç içinde nasıl değiştiğini anlatıyordu.
Asıl adı Ebu Osman Amr El Kenani el Basri olan filozof, “patlak göz” anlamına gelen lakabı El Cahiz ile tarihe geçmiştir.
Çok nazik bir lakap değil belki, fakat El Cahiz ismi, filozofun ufuk açıcı kitabı Kitab-ül Hayvan ile birlikte bilim tarihinin bir parçası durumunda.
El Cahiz milattan sonra 776 yılında, Irak’ın güneyindeki Basra’da doğdu. O sırada bölgedeki Arap felsefe ve din alimleri arasında rasyonalist diye tanımlanabilecek akla ve mantığa önem veren bir akım olan Mutezile hareketi güçlenmekteydi.
Akılcı bir akım olan Mutezile, mantık kurallarıyla çelişir gördüğü âyet ve hadisleri akla uygun gelecek şekilde yorumluyor ve bu tutumuyla iktidardan bir hayli eleştiri ve tepki alıyordu.
Abbasilerin en parlak günleriydi ve Basra’da Yunan filozoflarının çalışmaları Arapçaya çevriliyor; din, bilim ve felsefe üzerine çok güçlü tartışmalar sürdürülüyordu.
İşte El Cahiz’in Hayvanlar Kitabı’nda dile getirdiği fikirleri böyle bir entellektüel ortamda doğmuştu.
Darwin’den 1000 yıl önce evrim fikrinin temellerini attı
Yine o dönemde Çinli tüccarlar tarafından Basra’ya getirilen kağıt sayesinde fikirler daha hızlı yayılmaya başlamış ve genç El Cahiz de bir çok konuda çalışmalarını hızlandırmıştı.
İlgi alanları genişti. Bilim, coğrafya, felsefe, Arap dili ve edebiyatı gibi konularda yazıyordu. Yaşamı boyunca 200 civarında kitap yazdığı tahmin ediliyor ancak ne yazık ki bu kitapların sadece üçte biri zamanımıza kadar gelebilmiştir.
El Cahiz’in en ünlü eseri olan Hayvanlar Kitabı, 350 farklı hayvanın anlatıldığı bir tür ansiklopedi gibi tasarlanmıştır. Bu kitapta yazarın dile getirdiği görüşler, Darwin’in evrim teorisi ile çok yakın benzerlikler içeriyordu.
“Hayvanlar, varoluşlarını sürdürmek ve mevcut kaynaklar için, başkasına yem olmamak ve üreyebilmek için bir mücadele yürütürler” diyen El Cahiz, fikirlerini şöyle sürdürür:
“Çevre faktörleri canlıların hayatta kalabilmesi için yeni özellikler geliştirmesinde, dolayısıyla onların yeni türlere dönüşmesinde rol oynar. Hayatta kalmayı ve üremeyi başaran hayvanlar, başarılı özelliklerini yavrularına geçirirler.”
El Cahiz, canlılar aleminin hayatta kalabilmek için sonsuz bir mücadele içinde olduğunu ve daima bazı türlerin diğerlerinden daha güçlü olduğunu açıkça ifade etmiştir.
El Cahiz’e göre hayatta kalabilmek için hayvanlar yiyecek bulma, başkasına yem olmama ve çoğalma bakımından diğer türlerle rekabet etmek zorundaydılar ve bu onları her bir nesilde biraz daha değişmeye zorluyordu.
Bu düşünceler El Cahiz’den sonra gelen Müslüman düşünürleri de etkiledi. El Farabi, El Arabi, El Biruni ve İbn-i Haldun gibi büyük düşünürler onun çalışmalarını okudu ve etkilendi.
Pakistan’ın “Manevi Babası” diye anılan Muhammed İkbal, 1930’da yayımlanan toplu yazılarında, “Hayvanların hayatlarında göçler ve çevre değişiklikleriyle meydana gelen değişimlerin önemine işaret eden El Cahiz olmuştur” diyerek onun önemine işaret eder.
Yıllarını seyahat ederek doğal yaşamı gözlemleyen ve teorisini eşi görülmemiş düzeyde ayrıntılı bir şekilde anlatarak canlılar alemine bakışımızı değiştiren İngiliz doğa bilimci Darwin, evrim teorisinin yaratıcısı olarak anılıyor. Buna karşılık Darwin’in Arapça bildiği ya da El Cahiz’in çalışmalarından haberdar olduğuna yönelik herhangi bir somut kanıt bulunmuyor.
Büyük İslam alimi El Cahiz’in ölümü de ileri bir yaşta yine bilgiye ulaşmaya çalıştığı bir anda meydana gelmiştir. Anlatılara göre filozof 92 yaşındayken kitaplığın üst raflarından birine erişmeye çalışmış ve kitapların üzerine yıkılması sonucu hayatını kaybetmiştir.
